Niezwykły świat

Motanka z Ukrainy, Daruma z Japonii, Look thep z Tajlandii. Magiczne lalki do zadań specjalnych spełniają życzenia i skazują winnych

Słowiańskie lalki mocy nie miały oczu. Tajskie lalki look thep (anielskie dzieci) są upiorne. W Afryce jedną z najbardziej rozpoznawalnych jest akuaba, drewniana lalka z wielką głową w kształcie płaskiego dysku. Bo lalki podobają się nie tylko małym dziewczynkom. Są takie, które mają wielką moc. Spełniają życzenia, chronią i uzdrawiają, a nawet wskazują winnych.

Lalki mocy Słowian

Lalki mocy, które miały zapewnić zdrowie, bogactwo i spełniać życzenia, robili Słowianie już od czasów pogańskich. Do dziś przetrwały one na Ukrainie – gdzie zwie się je motankami – i na Białorusi – są to żadanice. Lalka-motanka wzięła nazwę od sposobu wykonania, czyli motania (wiązania) różnych materiałów.

Lalki nie wolno było zszywać ani używać do tego ostrych narzędzi, by nie „skaleczyć dobrego losu”, który miała przynieść. W dodatku musiała powstać podczas jednego motania – nawet krótka przerwa w robieniu motanki osłabiała jej moc. Po ukończeniu lalki należało wypowiedzieć życzenie, jakie ma spełniać – mogło być tylko jedno. A gdy wszystko się udało, trzeba było ją spalić lub zakopać w ziemi.

Słowiańskie laleczki mocy nie miały oczu. Wierzono, że to one są zwierciadłem duszy, a obdarzona duszą lalka zajęłaby się własnymi życzeniami, a nie tego, który ją zrobił. Poza tym oczami mogłaby… wchłonąć duszę swego twórcy. Dlatego motanki zamiast twarzy często miały krzyż z kolorowych nici bądź tasiemek.

Motanki różniły się między sobą – zależało to od tego, do czego zostały umotane. Żadanice miały spełniać życzenia. Lalki ziarnuszki (wypełnione kaszą lub ziarnem) opiekowały się gospodarstwem. Nierozłączki (dwie lalki połączone ze sobą) dawano nowożeńcom, aby pilnowały zgody w związku i strzegły przed kłótniami. Podróżniczki (lalki trzymające woreczek z grudką rodzinnej ziemi) miały opiekować się podróżnymi.

Były też laleczki ochraniające niemowlęta w kołysce oraz 12 laleczek połączonych sznurkiem, które wieszano na początku zimy u wylotu komina jako amulet chroniący przed chorobami. Wierzono, że jeśli choroba wleci do domu, zostanie w nich, a mieszkańcy nadal będą zdrowi. Na wiosnę te laleczki palono, by usunąć wszystkie zebrane przez nie choroby.

Japońska lalka zapatrzona w cel

Japońska lalka daruma wygląda dużo mniej przyjaźnie niż motanka. Ten pękaty, pusty w środku korpus nie ma ani rąk, ani nóg. Jego większą część wypełnia wielka twarz brodatego mężczyzny z pokaźnymi zmarszczonymi brwiami. Darumy nie mają źrenic, tylko ogólnie zarysowane oczy. Kupuje się je „ślepe”, bo dopiero ich domalowanie daje lalce moc spełniania życzeń.

Najpierw więc w myślach wyznacza się darumie zadanie i, wciąż o nim myśląc, maluje się jej lewe oko. Dzięki temu skupia się ono na wyznaczonym celu. Po roku domalowuje się jej drugie oko, a potem pali podczas specjalnej ceremonii w świątyni – aby nie przyciągnęła niepowodzenia. I kupuje następną darumę, zwykle większą, żeby spełniła kolejne życzenie.

Choć zdarzają się mniej praktyczne marzenia, Japończykom najczęściej zależy na dobrym zdaniu egzaminów i znalezieniu nieźle płatnej pracy. Po darumę sięgają często politycy w kampanii wyborczej.

Tajskie lalki z duszą dziecka

Tajskie lalki look thep (anielskie dzieci) są nieco upiorne. Podczas specjalnego obrzędu „ożywia” się je, umieszczając duszę dziecka, które się nie urodziło z powodu aborcji. Od tego momentu lalka uważana jest za kogoś żywego i trzeba się nią opiekować jak prawdziwym dzieckiem. Jeżeli „dusza” będzie dobrze traktowana, przyniesie opiekunowi szczęście i dostatek.

Jeśli jednak poczuje się zaniedbywana, potrafi się okrutnie zemścić, sprowadzając nieszczęście. „Uczłowieczenie” lalki przeprowadza kapłan. Ceremonia to mieszanina wierzeń buddyjskich, hinduistycznych i starej tajskiej magii ludowej tworzono kiedyś amulety z suszonych i pokrywanych złotą farbą ludzkich płodów. Wierzono, że uwięziona w płodzie dusza dziecka odpłaci się za opiekę właścicielowi amuletu, sprowadzając na niego pomyślność i szczęście.

Współczesne lalki look thep to „ucywilizowana” wersja dawnego rytuału – miejsce zasuszonego płodu zajęły niezwykle realistyczne, ubrane jak prawdziwe dzieci „żywe” lalki. Jej właściciel przebiera ją, czesze, karmi, rozmawia z nią, wozi w wózku, zabiera do restauracji czy w podróż.

Na początku XXI wieku Tajlandia przeżywała prawdziwe szaleństwo na punkcie lalek look thep. Tajskie linie lotnicze umożliwiły nawet wykupienie dla lalki miejsca w samolocie, aby mogła podróżować ze swym właścicielem. Skończyło się to, gdy ujawniono, że zaczęli wykorzystywać je przemytnicy narkotyków.

Afrykańskie lalki na deszcz i ochronę ciąży

W Afryce wiele ludów wierzy, że figurki przypominające człowieka są obdarzone magicznymi mocami. Można więc spotkać tu lalki używane w rytuałach inicjacyjnych i pogrzebowych, w magii leczniczej, w obrzędach zapewniających obfite zbiory czy płodność kobiet, sprowadzających deszcz. Przydają się też podczas przepowiadania przyszłości czy wskazania winnego przed sądem. Często wykonuje je szaman.

W Gabonie specjalne kukły pomagają szamanowi w postawieniu diagnozy choremu, bo ponoć lepiej widzą, co mu dolega. W kongijskim plemieniu Pende szaman używa lalki galukoshi do osądzania przestępców: leży ona na jego kolanach, kiedy wymieniane są imiona podejrzanych, a gdy „usłyszy” imię winnego, lekko pochyla głowę. Bardziej złowieszcze są lalki kafigueledio w Burkina Faso. Bez twarzy i umazane poświęconą krwią służą miejscowym szamanom do rzucania uroków.

Jedną z najbardziej rozpoznawalnych jest akuaba, drewniana lalka z wielką głową w kształcie płaskiego dysku. Wywodzi się z Ghany, z mitycznej opowieści o ciężarnej kobiecie o imieniu Akua, która bojąc się o swoją ciążę, posłuchała rady szamana i nosiła na plecach wizerunek dziecka wykonany z drewna, opiekując się nim jak prawdziwym. Kiedy dziecko urodziło się zdrowe i śliczne, zaczęły naśladować ją inne kobiety. Nazwa lalki – akuaba – znaczy „dziecko Akui”, a jej płaska głowa nawiązuje do kanonu piękna z czasów mitologicznej Akuy.

Indiańskie lalki od bogów

Rytualne lalki indiańskie pomagają szamanom leczyć, sprowadzają deszcz, zapewniają kobietom płodność i chronią domostwa. Najbardziej niezwykłe są lalki tihu, związane z kultem Kaczynów, nadprzyrodzonych istot z legend Indian Hopi, Zuni i Pueblo. Wedle starszyzny plemienia Hopi, Kaczyni byli wysłannikami bogów i nauczycielami Indian – przekazali im podstawy praw moralnych. A dziś żyją wśród nich jako duchy natury, na co dzień towarzyszą człowiekowi i mają wpływ na jego życie.

Kult Kaczynów jest niezwykle rozbudowany. W samych tylko kulturach Pueblo zidentyfikowano ponad 300 różnych postaci tych duchów, a każdy ma własne imię, charakterystyczną maskę, barwy i ozdoby. W odmienny sposób się też zachowuje, wydaje inne dźwięki i tańczy specjalnie dla niego ułożonymi krokami. Indianie wierzą, że podczas rytualnych obrzędów Kaczyni wchodzą w ciała wojowników w transie. Najczęściej jednak występują pod postacią lalek tihu, za pośrednictwem których czci się te duchy i zapewnia sobie ich opiekę. Lalki robi się z drewna topoli lub sosny, a następnie podczas specjalnej ceremonii wręcza kobietom i mężczyznom jako amulety.

Kolekcjonerzy sztuki egzotycznej polują na oryginalne, stare lalki, bo wierzą, że nadal jest w nich owa pradawna magiczna moc. Jedna z takich lalek w 1997 roku została sprzedana w domu aukcyjnym Sotheby’s w Nowym Jorku za 265 tys. dolarów.

Tekst: Ewa Dereń
Fot. shutterstock
Blibliografia: Henryk Jurkowski „Lalki w rytuale”